ભારતની ગરીબીનું કારણ : અધ્યાત્મનું ખોટું અર્થઘટન

પશ્ચિમના સમાજનું લક્ષ્ય સાંસારિક ભોગવિલાસ અને સમૃદ્ધિ મેળવવાનું છે અને તે માટે તેઓ રાત-દિવસ અથાગ પરિશ્રમ કરે છે. આના કારણે તે સમૃદ્ધ છે. તેમનામા જીવનની સાર્થકતાનું જ્ઞાાન નથી પણ ગરીબી પણ નથી

મનુષ્યનો આત્મા એક પછી એક શરીરોમાં અનેક જન્મ લે છે. અનેક જન્મોની તેની સાથે આ યાત્રા તમસ, રજસ અને સત્ત્વ ગુણમાં ક્રમિક રીતે થાય છે. આ યાત્રાના કોઈ એક સમયે આ ત્રણેયમાંથી કોઈ એક જ ગુણ સક્રિય હોય છે. એક ગુણ જ્યારે સક્રિય થાય એટલે બાકીના બે ગુણોને ઢાંકી દે છે. એટલે મનુષ્ય જ્યારે તમસ ગુણ પ્રમાણે આળસુ અને અલ્પ બુદ્ધિશક્તિ ધરાવતો હોય ત્યારે તે રજસના ગુણ પ્રમાણે મહત્ત્વકાંક્ષી અને ભોગવિલાસો માટે ઉદ્યમી નથી હોતો. આ સમયે તે સત્ત્વ ગુણની જેમ જીવનની યથાર્થતા વિશે સવાલ પણ નથી કરતો. જ્યારે મનુષ્ય રજસ ગુણમાં આવે છે ત્યારે તે તમસ પ્રમાણે આળસુ અને મૂળભૂત જરૃરિયાતો પૂરતો સંતોષી નથી રહેતો તે ભોગવિલાસી જીવન માટે મહેનત કરતો થાય છે. આ સમયે તે સત્ત્વ ગુણ પ્રમાણે સત્યનો શોધક પણ નથી હોતો અને રજસ ગુણથી જ્યારે તે સત્ત્વ ગુણમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તે જીવન અન સૃષ્ટિના સત્યને જાણવા માટે છેલ્લામાં છેલ્લો પરીશ્રમ કરવા માટે તૈયાર થાય છે તે સમયે તે તમોગુણી જેવો આળસુ અને રજસ ગુણી જેવો ભોગવિલાસી અને સત્તાપ્રેમી અને કીર્તિપ્રેમી નથી હોતો.

આમ, સત્યની શોધમાં નીકળેલો મનુષ્ય આળસુ અને ખાવાપીવાની ઇચ્છાઓ પૂરતો સીમીત ન હોઈ શકે જે રુંવાટે રુંવાટે સત્યપ્રાપ્તિ માટે તલસતો હોય અને અથાગ અધ્યાત્મિક પરીશ્રમ કરતો હોય તે જ સત્યને પામી શકે. આ સાથે તે ભોગવિલાસ, સત્તા અને પ્રસિદ્ધિનો ભૂખ્યો પણ ન હોઈ શકે. તે એ બધી વાતોથી ઉપર ઉઠી ગયો હોય ત્યારે જ સત્વ ગુણમાં પ્રવેશી શકે. આમ, આ વિજ્ઞાાન સત્ત્વ ગુણની અસરમાં રહેલા મનુષ્ય (બ્રાહ્મણ)નું સાચું ચરિત્ર દર્શાવે છે.

આ જ વિજ્ઞાાન પરથી સ્વામી વિવેકાનંદ એ તારણ પર પહોંચ્યા હતા કે ભારતના લોકો પહેલી નજરે ઘાર્મિક દેખાતા હોવાથી સત્ત્વગુણી લાગે છે પરંતુ અસલમાં તેઓ તમસ ગુણમાં લિપ્ત છે. તેઓ પુરાણોમાં આપેલી કથાઓને અને ભ્રષ્ટ બ્રાહ્મણોએ બતાવેલા ક્રિયાકાંડોને હિંદુ ધર્મ સમજી બેઠા છે. એ ક્રિયાકાંડો કરીને તેઓ સંતોષી થઈ ચૂક્યા છે કે જીવનના અર્થને તેમણે સર કરી દીધો છે. તેમનામાં ઉત્પન્ન થયેલો આ સંતોષ તેમને વિકાસ સાધવાથી તો ઠીક પૂરતું ભરણપોષણ મેળવવાથી પણ દૂર રાખે છે. આ તમો ગુણ નથી તો બીજું શું છે ? હિંદુ ધર્મ ક્રિયાકાંડોમાં નથી હિંદુ ધર્મ ઉપનિષદોના જ્ઞાાનમાં છે અને જ્યાં સુધી એ જ્ઞાાનનો આત્મ સાક્ષાત્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સાચો ધર્મ ઉત્પન્ન થતો નથી. અને તે આત્મસાક્ષાત્કાર માટે તો સાંસારિક ભોગવિલાસ મેળવવા કરવો પડે તેના કરતા અનેકગણો વધારે પરિશ્રમ કરવો પડે છે. તમોગુણી પરિશ્રમ કરી શકતો નથી તે આળસ માટેના બહાના શોધે છે અને ભારતમાં આધ્યાત્મિક હોવું એ આળસુ બનવાનું એક બહાનું બની ચૂક્યું છે.

પશ્ચિમના સમાજનું લક્ષ્ય સાંસારિક ભોગવિલાસ અને સમૃદ્ધિ મેળવવાનું છે અને તે માટે તેઓ રાત-દિવસ અથાગ પરિશ્રમ કરે છે. આના કારણે તે સમૃદ્ધ છે.

તેમનામા જીવનની સાર્થકતાનું જ્ઞાાન નથી પણ ગરીબી પણ નથી. તેઓને એ જ્ઞાાન નથી કે જીવનનો ઉદ્દેશ્ય શું ? તેઓ પણ આપણી જેમ અંધકારમાં ભટકી રહ્યા છે પણ એ અંધકાર તમસનો નથી. તેઓ રજસ ગુણમાં આવી ચૂક્યા છે. તમસ અને રજસ પછી જ સત્ત્વ આવે છે. આમ, તેઓ સત્ત્વગુણથી આપણા કરતા વધારે નજીક છે. સંસાર નાશવંત અને નિરર્થક હોવાનો અનુભવ અને સત્યના સાક્ષાત્કાર પશ્ચિમ સમાજને આપણા કરતા પહેલા થશે.

જીવન શાના માટે છે એનો શ્રેષ્ઠ જવાબ શોધવો હોય તો ત્યાં જવું પડે. જ્યાંથી જીવન શરુ થયું હતું. એ સ્થાન છે બેક્ટેરિયા. પાણીમાં રહેલું તે બેક્ટેરિયા પોતાનું નાનકડું જીવન પાણીમાંથી જાતજાતના ઘટક પદાર્થો અને પોષકતત્ત્વો પોતાનામાં ખેંચી લેવામાં વિતાવે છે. તે પદાર્થોમાંથી ઊર્જાનું ઉત્પાદન કરે છે અને અમુકને વિવિધ કોશિકાઓ સ્વરૃપે એકઠા કરે છે. ત્યારબાદ તેણે જે પણ ઉત્પાદન કર્યું છે તેને તે પોતે નાશ પામી ઉત્પન્ન થતા બે નવા બેક્ટેરિયાને વહેંચી દે છે.

બેક્ટેરિયાને તેા જીવનનો અર્થ પૂછશો તો કહેશે, 'જીવન એટલે દુનિયામાંથી વધુમાં વધુ અર્જિત કરવું અને પછી જે પણ અર્જિત કરવામાં આવ્યું છે તેને દુનિયામાં વહેંચી દેવું.'

પણ મનુષ્યોમાં બધા અર્થ લુપ્ત થઈ રહ્યા છે. મોટા ભાગના મનુષ્યો એવા છે કે જેમને પોતે મહેનત કરીને દુનિયામાં કંઈ નવું ઉત્પન્ન કરવું જ નથી અને બાકીના એવા છે જેમને ઉત્પન્ન તો કરવું છે પણ તેને દુનિયામાં વહેંચવું નથી સારું છે એ બેક્ટેરિયા આપણા જેવા નહોતા કારણ કે જો બેક્ટેરિયાને કંઈક નવું ઉત્પન્ન કરવાની ના પાડી દીધી હોત તો  DNA ના એ અણુઓ એક બેક્ટેરિયામાંથી બીજા બેક્ટેરિયામાં આવ્યા જ ન હોત. જીવન વિકસ્યું જ ન હોત અને મનુષ્યની ઉત્પત્તિ જ ન થઈ હોત. જીવનના વિકાસ અને આપણી ઉત્પત્તિ આ એક જ આદેશનું પરિણામ છે કે પોતાને મળેલા સમયમાં વધુમાં વધુ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે અને સમયના અંતે ઉત્પન્ન કરેલું તે બધું - ચાહે ધન હોય, વિદ્યા હોય, જ્ઞાાન હોય કે આત્મસાક્ષાત્કાર હોય - તેને મૃત્યુ પહેલા દુનિયામાં પૂરેપૂરુ વહેંચી દેવામાં આવે. જો દરેક માણસ એ બેક્ટેરિયાની જેમ જીવે તો દરેક મનુષ્ય આ દુનિયાને કંઈકને કંઈક નવું અને વિશેષ આપતો જાય. જો દરેક મનુષ્ય પોતાના જીવનને દુનિયામાં કંઈક ઉત્પન્ન કરવાનો અને પછી એ ઉત્પાદનને વહેંચી દેવાનો યજ્ઞા કરીને જીવી જાય તો ના તે પોતે ક્યારેક ગરીબ રહે, ના તેની પાછળ કોઈ ગરીબ રહે. બેક્ટેરિયાનુંએ જીવન રજસ ગુણોનું પ્રતીક છે અને તેનો અંત સત્ત્વ ગુણની શરુઆત છે. જે સમાજ, જે દેશ રજસ અને સત્ત્વ વચ્ચેના આ સમયમાં હશે તે જ ભવિષ્યમાં સાચા અધ્યાત્મ સુધી પહોંચી શકશે.

ભારતીય અધ્યાત્મ કોઈ એક તરફી અંતિમવાદ નથી એ તો સંતુલનનો એક જીવતો જાગતો પિંડ છે તેના ચાર સ્તંભ છે. અર્થ, કામ, જ્ઞાાન અને મોક્ષ, મૂળમાં આવે છે અર્થ એટલે કે વ્યક્તિની અને સમાજની આર્થિક સમૃદ્ધિ. પછી આવે કામ - એટલે કર્મ અને સંસારનો વિસ્તાર. મતલબ કે સૃષ્ટિ ચક્રને ચાલતુ રાખવામાં યોગદાન આપવું. પછી જ્ઞાાન એટલે જીવન અને સૃષ્ટિનું સત્ય શું છે તથા બ્રહ્મ શું છે તેની જાણકારી. અને ચોથું છે મોક્ષ એટલે સૃષ્ટિના અદ્વૈત હોવાના જ્ઞાાનનો સાક્ષાત્કાર કરી સ્વયં બ્રહ્મપુરુષ બની જવું. મોક્ષ અંતિમ લક્ષ્ય છે અને આર્થિક સ્થિરતા એ લક્ષ્યનો મુખ્ય પાયો. જો આર્થિક સ્થિરતા ન હોય તો સંસારનો વિસ્તાર મુશ્કેલ બને.

ભૂખ્યા પેટે જ્ઞાાન પણ ન આવે અને આત્મસાક્ષાત્કાર પણ ન થાય. એટલે ભારતીય અધ્યાત્મ ખાલી સંતોષવાદમાં અને ભક્તિમાં નથી. ભારતીય અધ્યાત્મ મૂળરૃપે આ ચાર સ્તંભોનું સંપૂર્ણ સંતુલન છે. જ્યારે દરેક મનુષ્યમાં આ ચાર સ્તંભો સંતુલિત બનશે ત્યારે જ ભારતીય સમાજમાં પણ એ સંતુલન દેખાશે. એ સંતુલન જ્યાં ગરીબી પણ નથી અને ભૌતિકવાદ પણ નથી. જ્યાં ફક્ત સત્ય છે. સંતુલન જ સત્ય છે.